Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi’nin Yıl Dönümü ve Yansımaları

ANALİST* Selenay Erva YALÇIN

ANKARA, 10 EYLÜL 2025 

23 Ağustos 1990 tarihli Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi’nin 35. yıl dönümü münasebetiyle Ermenistan yetkilileri birtakım açıklamalarda bulunmuştur. Ermenistan’ın Azerbaycan ile barış antlaşmasını imzalamaya yakın olduğunu günümüzde imzanın önündeki tek engel olan Anayasa’nın giriş kısmında yer alan ve ayrılmaz parçasını oluşturan Bağımsızlık Bildirgesi ile ilgili açıklamaları değerlendirmekte fayda vardır.

Ermenistan devlet başkanı Haçaturyan, Ermenistan SSC döneminde ortaya çıkan belgenin bağımsızlık ve devlet olma yolunda Ermeniler için başat bir adım olduğunu belirtmiştir. Bildirgenin yayınlandığı dönemde yalnızca hukuki bir metin olmadığını, bunun yanında manevi bir değeri de haiz olduğunu vurgulayan Haçaturyan; bildirgenin ortak irade ve geleceği de temsil ettiğini ifade etmiştir. Açıklamada ayrıca Bildirge’nin Ermenistan’ın demokrasi, hukukun üstünlüğü ve insan hakları konularında yol göstericisi niteliğinde olduğu da belirtilmiştir. Ermenistan’ın günümüzde içinde bulunduğu “karmaşık” ve “radikal değişimlerin yaşandığı” dönemde bağımsızlığın ve egemenliğin ifade ettiği gerçek anlamı öne çıkarmanın da vurgusu söz konusu açıklamada yer almaktadır.[1]

Meclis Sözcüsü Simonyan da yıl dönümü vesilesiyle bir açıklama yapmıştır. Açıklamasında Bağımsızlık Bildirgesi’nin Ermenistan için önemini vurgulayan Simonyan, son gelişmelerin bağımsızlık ve egemenlik açısından tarihi fırsatlar doğurduğunu belirtmiştir.[2]

En kapsamlı açıklama ise Başbakan Paşinyan’dan gelmiştir. Bağımsızlık Bildirgesi’nde işlenen “kolektif vatandaşlık” ideasının Sovyet Rusya’nın ürünü olduğunu belirten Paşinyan, bildirgenin bu sebeple kendi içinde birtakım çelişkiler barındırdığı ifade etmiştir. Paşinyan, mevzubahis ideolojik baskının yıllarca eğitim ve basın yayın yoluyla sürdürüldüğünü açıklamıştır.  Bu baskının, vatandaşlar nezdinde bağımsız bir Ermenistan devletinin var olmayacağı yönünde bir amaç taşıdığını da ifade etmiştir.[3]

Bildirge’nin savunduğu, kutsallaştırdığı, desteklediği ve yönlendirdiği “Karabağ hareketi”nin bağımsız ve egemen “gerçek Ermenistan” idealinin önünde bir engel teşkil ettiğinden bahisle Paşinyan; günümüzde hareketin artık terk edilmesi gerektiğini açıklamıştır. Bununla bağlantılı olarak Azerbaycan ile barışın mümkün kılınması ve Türkiye ile diyaloğun sürdürülmesinin “gerçek Ermenistan” ideali sayesinde sağlandığına da açıklamalarında yer vermiştir.

Yetkililerin açıklamalarını müteakiben barış karşıtı ve savaş destekçisi Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF-ARF-Taşnaksutyun) da Bildirge’nin yıl dönümü sebebiyle bir bildiri yayınlamıştır. Bildiride yıllardır süregelen düşmanca ifadeler tekrarlanmış, Bağımsızlık Bildirgesi’nin Anayasa’dan kaldırılmasına yönelik talepler ve talepte bulunan yetkililer eleştirilmiş, Bildirge’nin Ermenilerin birliğinin temelini temsil ettiği vurgulanmıştır. Ayrıca Bildirge’nin ne pahasına olursa olsun korunacağı da ifade edilmiştir.[4]

Belirtmek gerekir ki, Azerbaycan ile barış için büyük adımların atıldığı ve tarafların diyaloğu üst seviyelere çıkardığı son zamanlarda EDF tarafından yapılan açıklamaların diplomatik ya da politik olarak bir hükmü yoktur. Bu düşmanca açıklamalar, Güney Kafkasya’nın barış, refah ve istikrar sürecini baltalamaya çalışan örgütün son çırpınışlarından başka bir anlam içermemektedir, dikkate alınmamalıdır.

Azerbaycan ile geçtiğimiz haftalarda yapılan müzakerenin sonucu olarak barış antlaşmasının paraflanması, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, taraflar arasında günümüze kadar ulaşılan en yüksek diplomatik aşamadır. Kaydedilen bu ilerleme, hâlihazırda hassas olan sürecin taraflar açısından da büyük bir titizlikle yürütülmesi zorunluluğunu beraberinde getirmektedir. Bilindiği üzere Azerbaycan’ın haklı taleplerinden Nahçıvan’a açılan koridor ve Minsk Grubu’nun lağvedilmesi yönünde uzlaşıya varılmıştır.[5] Antlaşmanın imzalanması için yerine getirilmesi gereken tek haklı talep günümüzde Azerbaycan’ın hâkimiyeti altında bulunan meşru topraklara karşı hak iddia eden Bağımsızlık Bildirgesi’ne[6] Anayasa’nın giriş kısmında yapılan atfın[7] kaldırılmasıdır. Müzakere süreci boyunca Azerbaycan söz konusu değişikliği ısrarla takip ve talep etmiştir.

Yıl dönümü sebebiyle yapılan açıklamalarda yetkililer barış antlaşmasından bahsetmemiş, Paşinyan ise üstü kapalı şekilde Azerbaycan ile ilişkilerin geliştirilmesi konusuna değinmiş, Anayasa ya da yapılması beklenen değişikliğe değinmemiştir. Devlet başkanı Haçaturyan ise kuşkulu bir duygusallıkla Bildirge’yi ortak irade ve gelecek sembolü olarak nitelendirmiştir. Ne var ki, Bildirge’nin; yetkililer tarafından yapılan açıklamalarda çok önem verildiği görülen iki kavramı taşıyan, yani bağımsız ve egemen bir devletten toprak talebinde bulunması ne hukukun üstünlüğüne ne insan haklarına ne de ortak bir irade ya da geleceğe fayda sağlamamaktadır. Aksine bu talihsiz atıf, Ermenistan’ın geleceğini şekillendirecek barış antlaşmasının ve uluslararası hukukun işleyişinin önündeki büyük bir engel olarak varlığını korumaktadır.

Sonuç itibariyle hâlihazırda uzun zamandır yürütülen barış antlaşması süreci, gelinen noktada hassas ve titiz olmayı gerekli kılmaktadır. Yetkililerin açıklamalarında Anayasa değişikliğine dair sözlere rastlanamaması ve Anayasa taslağının oluşturulması hususunda gözle görülür adımlar atılmaması, güvene dayalı yürütülen sürecin zedelenmesine sebep olma riski taşımaktadır. Ermenistan yetkilileri, Anayasa değişikliği için somut adımlarını bir an önce atmalı ve başta taraf ülkeler olmak üzere bölgenin barış, refah ve istikrar sürecinin gerçekleşmesini sağlamalıdır.