Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 105 yaşında!

AZERBAYCAN HALK CUMHURİYETİ NASIL KURULDU?

Rus İmparatorluğu’nda yaşanan 1917’deki Şubat Devrimi’nden sonra Transkafkasya bölgesinde “Özel Transkafkasya Komitesi” kuruldu. 1917’de yaşanan Ekim Devrimi’nin ardından Bolşeviklerin iktidara gelişiyle, 11 Kasım 1917’de Tiflis’te Gürcüler, Ermeniler ve Türklerin temsilcilerinden oluşan Bolşevik karşıtı Transkafkasya Komiserliği yani Mavera-yi Kafkas Konfederasyonu kuruldu. Bakü’de de 2 Kasım 1917’de Bakü Sovyeti hükumeti kuruldu. Ocak 1918’de Transkafkasya Komiserliği Tiflis’te oluşturulan Transkafkasya Seymi’ni yasama organı olarak ilan ederek Şubat 1918’de Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti’ni kurdu.

AZERBAYCAN MİLLİ ŞURASININ İLAN ETTİĞİ CUMHURİYET

Kafkasya bölgesinde Türklerin aleyhine gelişen çeşitli ihtilaflar ve siyasi tartışmalar neticesinde, 28 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis’de Azerbaycan Milli Şurası’nca Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ilan edildi.

Geçici şuranın başkanlığına Mehmet Emin Resulzade seçildi. 9 kişilik icra heyetinin başkanlığına da Feth Ali Han Hoyski getirildi, H. Agayev ve M.Seyidov, Hoyski’nin başkan yardımcıları oldu.

4 Haziran’da Osmanlı İmparatorluğu ile Azerbaycan Milli Şurası arasında Batum Antlaşması imzalandı. 12 Haziran tarihinde Bakü Sovyeti ordusu, Bakü’den Gence’ye harekete başlayınca Azerbaycan hükumeti Osmanlı Devleti’nden yardım isteğinde bulunarak 16 Haziran’da hükumeti Tiflis’ten Gence’ye taşıdı.

17 Haziran’da Feth Ali Han Hoyski başkanlığında ikinci hükumet kurularak 19 Haziran’da Azerbaycan’da savaş durumu ilan edildi. Hükumetin 27 Haziran 1918 tarihli kararı ile Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin resmi devlet dili oldu. 1 Ağustos’ta da Azerbaycan Savunma Bakanlığı kuruldu.

Bolşevikler, Almanlar, İngilizler ve Ermeniler petrol bakımından zengin olan Bakü’nün Türklerin eline geçmesine karşı geldiler. Bakü’deki Menşevik ve Taşnaklardan oluşan Sentrokaspi hükumeti İran’da bulunan İngilizleri yardıma çağırınca burada Ermeni, İngiliz ve Ruslardan müteşekkil bir kuvvet oluşturulmuştu.

Bakü Muharebesi’nin ardından Nuri Paşa’nın (Killigil) komuta ettiği Kafkas İslam Ordusu 15 Eylül 1918’de Bakü şehrini almayı başardı. Hükumetin 17 Eylül’de Gence’den Bakü’ye taşınması ile Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin başkenti Bakü şehri oldu.

30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalanması üzerine Osmanlı birlikleri Bakü ve Azerbaycan’ı tamamen terk edince Rus ve Ermeni askerleri Bakü’ye girdi.

AZERBAYCAN HALK CUMHURİYETİ’NİN SON KABİNESİ

9 Kasım 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hükumeti tarafından üç renk üzerine ay ve sekiz köşeli yıldızdan oluşan Azerbaycan bayrağı kabul edildi. Bu renkler üstte Türkçülüğü temsil eden mavi, ortada çağdaşlaşmayı temsil eden kırmızı, ve altta İslamcılığı temsil eden yeşilden oluştuğu ifade edildi.

Kasım 1918’de Aras Cumhuriyeti kuruldu. 7 Aralık’ta Azerbaycan Meclisi açılarak Ali Merdan Topçubaşı, Azerbaycan Meclisi’nin ilk başkanı seçildi. 26 Aralık’ta Feth Ali Han başkanlığında üçüncü kabine kuruldu.

Şubat 1919’da İngilizler Bakü’yü terketti. 14 Nisan 1919’da Nesib Bey Yusufbeyli’nin ilk ve Aralık 1919’da ise ikinci kabinesi kuruldu. Bu beşinci kabine, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin son hükumeti oldu. 12 Ocak 1920 tarihinde Rusya dışında dünyanın 23 devleti Azerbaycan Cumhuriyeti’nin varlığını resmen tanıdı.

RUSLARIN AZERBAYCAN’I İŞGALİ

Rusya’da 1917 yılında gerçekleşen Ekim Devrimi’nden sonra Bolşevikler, Çarlık Rusyası’nın müstemlekelerine tekrar sahip olmak istediler. Azerbaycan’da 28 Mayıs 1918’de kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti de Bolşevik Rusya’nın gözünde bir tehditti. Bu yüzden Azerbaycan’ın içinde Bolşevikler eliyle sürekli karışıklık çıkartılması isteniyordu.

Sovyetler, Azerbaycan’ı işgal ederken daha sonra birçok ülkenin işgalinde kullandıkları taktiği kullandı. Yerel devrim komitesi gerçek ya da suni bir şekilde işçi ayaklanmaları başlattı ve Kızıl Ordu’dan yardım istedi. Aynı yöntem daha sonra, Sovyetlerin Macaristan (1956) ve Çekoslovakya (1968) işgalleri sırasında da kullanıldı.

28 Nisan 1920 günü Bakü Devrim Komitesi, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti hükumetinden yardım istedi. Fakat ondan bir gün önce, 26.,28.ve 32. Piyade bölükleri ile 2. Süvari taburunu içeren 11. Kızıl Ordu (30,000 askerden fazla) zaten Azerbaycan topraklarını işgal etmişti. 27 Nisan 1920’ye gelindiğinde Azerbaycan Milli Hükumeti işgal yolu ile devrildi.

Bolşevikler hakimiyeti ele geçirdiler ve Neriman Nerimanov başkanlığında Azerbaycan SSR Halk Komiserleri Sovyeti kuruldu. Bakü’deki diğer devletlerin diplomatik temsilcileri hapsedildi. Cumhuriyet devrinde elde edilen hakların hepsi iptal edildi. Mehmet Emin Resulzade gibi milli önderler ya tutuklandılar ya da Azerbaycan dışına göç etmek zorunda kaldılar.

Gazeteci* Veysel KAVRAYAN