Özbekistan-Türkmenistan İlişkileri: Stratejik Ortaklıkta Yeni Bir Seviye

Özbekistan ve Türkmenistan, ortak tarihsel köklere sahip iki ülkedir. Bu nedenle taraflar; din, dil, kültür ve ulusal geleneklerin benzerliğine dayanan işbirliğini güçlendirmeye öncelik vermektedir. En üst düzeyde gerçekleşen karşılıklı temaslar, ülkelerin yapıcı siyasi diyaloğunu daha da güçlendirme ve karşılıklı yarar sağlayan ticari ve ekonomik işbirliğini geliştirme arzusunun açık bir göstergesidir.

Söz konusu durumun yansıması olarak Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın Serdar Berdimuhamedov, Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev’in davetlisi olarak 14-15 Temmuz 2022 tarihlerinde Özbekistan’ın başkentine iki günlük bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Sayın Berdimuhamedov’un Taşkent’e gerçekleştirdiği ilk ziyaret, ikili işbirliğini yeni ve daha yüksek bir düzeye taşıyacak şekilde verimli ikili ilişkiler kurma yolunda atılan önemli bir adım olmuştur.

İki Cumhurbaşkanı’nın görüşmesi, Özbekistan-Türkmenistan ilişkilerinde geniş bir işbirliği yelpazesinin bulunduğunu ortaya koymuştur. Çünkü liderler arasındaki görüşmenin ardından çok sayıda anlaşma imzalandığı açıklanmıştır. Bu anlaşmalar; ulaşım-trafik, tarım, turizm, ortak su kullanımı, ticaret, bilim-teknik, kimya, sanayi, dışişleri, gümrük, demiryolları, adalet, gençlik politikaları, yayıncılık, sınır ticareti ve bölgelerarası işbirliği gibi alanları kapsayan 19 hükümetler ve kurumlar arası mutabakat metnini içermektedir.^[1] Ayrıca gelecek vadeden alanlarda kararların alınması, endüstriyel işbirliği projelerinin uygulanması, karşılıklı ticaretin arttırılması, sınır ticaret bölgelerinin oluşturulması, ortak proje ofislerinin açılması, ikili görüşmelerin önemli bir sonucu olmuştur.^[2]

İki ülkenin liderleri arasındaki ilişkilerde ticari ve ekonomik işbirliği konularına da mühim bir yer ayrılmıştır. Mevcut verilere göre, 2016 yılında iki ülke arasındaki ticaret 200 milyon doların biraz üzerinde gerçekleşmişti. 2021 yılının sonunda ise bu rakam, %67,6’lık bir artışla 902 milyon dolara yükselmiştir. Aynı zamanda 2022 yılının Ocak ve Mayıs aylarını kapsayan dönemde taraflar arasındaki ticaret hacmi, 322,6 milyon dolar olarak gerçekleşmiş ve 2021 yılının aynı dönemine kıyasla %1,2 artmıştır.^[3]

İki ülke arasındaki ticari ve ekonomik işbirliğinin geliştirilmesinde bir diğer önemli pay, ortak endüstriyel işbirliği projelerine aittir. Mevzubahis projeler, iki devletin topraklarında ekonominin çeşitli sektörlerinde faaliyet gösteren müşterek girişimler tarafından yapılmaktadır. Böylece son yıllarda Özbekistan’da Türkmenistan sermayesini içeren işletme sayısı 11’den 162’ye çıkmış ve dolayısıyla ortalama 15 kat artmıştır. Türkmenistan’da ise UzAvtoSanoat JSC ve UZ Agrotek Sanoat Holding JSC gibi büyük şirketler de dahil olmak üzere Özbekistan menşeili toplam 61 işletme bulunmaktadır.^[4]

Tüm bunlara ek olarak 2021 yılının Ekim ayında dönemin Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın Gurbangulı Berdimuhamedov ve Sayın Mirziyoyev; otomobil montajı, kimyasal ürünler, inşaat malzemeleri üretimi ve pamuk lifinin derin işlenmesi gibi çeşitli endüstrilerde işbirliği geliştirmeyi kabul etmiştir.[5] Bu tür ortak projeler, üçüncü ülkelerden yapılan ithalatın Özbekistan ve Türkmenistan’da üretilen ve her iki ülke pazarlarında talep gören rekabetçi ürünlerle değiştirilmesine yardımcı olarak iktisadi büyümenin hızlanmasına katkı sağlamaktadır.

Özbekistan ve Türkmenistan, Orta Asya’nın sınır aşan nehirlerinin su ve enerji kaynaklarının rasyonel ve bütünleşik kullanımını ve bölgenin çevresel sürdürülebilirliğini sağlamaya öncelik vermektedir.

Bu bağlamda Taşkent ile Aşkabat arasında ekoloji ve çevre koruma konularında ve su yönetimi sektöründe uzun vadeli yapıcı işbirliği geliştirilmektedir. İki ülke, su yönetimi sorunlarının çözümünde deneyime sahip oldukları için tarafların ilgili kurumları düzenli olarak toplantılar gerçekleştirmektedir. Nitekim 2021 yılından bu yana iki toplantı yapılmıştır. Bu toplantılarda Hükümetlerarası Su Komisyonu kurulmasına karar verilmiştir. Bu kapsamda Sayın Berdimuhamedov ile Sayın Mirziyoyev’in su kaynaklarının rasyonel kullanımını sağlamaya hizmet edecek tarihi Amu Derya Anlaşması’nı imzalaması büyük önem taşımaktadır.

İkili ilişkilerdeki bir diğer kritik mesele ise ulaşım ve transit konularıdır. Ulaştırma ve lojistik bağlantılarının geliştirilmesi, işbirliği süreçlerine ivme kazandırmaktadır. Bunun başlıca nedenleri şu şekilde sıralanabilir:

• Özbekistan ve Türkmenistan da dahil olmak üzere Orta Asya ülkeleri, coğrafi konumları nedeniyle büyük dünya pazarlarına erişim konusunda bazı engellere maruz kalmaktadır.
• Çeşitli bölgelerdeki istikrarsızlıklar nedeniyle geleneksel ulaşım ve lojistik ağları bozulmaktadır.
• Rusya ve Beyaz Rusya’ya yönelik yaptırım politikasıyla ilişkili olan jeopolitik gerçekler, bölgeden mal taşımacılığının önemli bir bölümünün gerçekleştirildiği Kuzey Koridoru’nun olanaklarını sınırlandırmaktadır.

Tüm bu koşullar altında Özbekistan ve Türkmenistan’ın ulaşım ve transit kapasitelerinin geliştirilmesi oldukça mühimdir. Bu doğrultuda 6 Haziran 2022 tarihinde Özbekistan Temir Yolları A.Ş. ve Türkmen Demiryolları Ajansı temsilcileri, multimodal taşıma koridorları boyunca konteyner kargo taşımacılığının düzenlenmesi, transit trafikte kargo taşımacılığının arttırılması ve altyapı geliştirmede işbirliği konularını görüşmüştür.[6]

Ayrıca iki ülkenin iletişim sistemlerinin entegrasyonu, üçüncü ülke ve bölgelerin pazarlarına kısa sürede erişimin sağlanmasını mümkün kılmaktadır. Özellikle de taraflar, Özbekistan-Türkmenistan-Hazar Denizi-Kafkasya ulaşım güzergahının potansiyelini en üst seviyeye çıkarmak için birlikte çalışmaktadır. Mevzubahis koridor, Gürcistan ve Türkiye’nin Karadeniz limanlarına ve ayrıca Avrupa Birliği (AB) pazarlarına erişim sağlamak için tasarlanmıştır. Bu sayede iki ülke arasında kara ve demiryolu aracılığıyla taşınan malların hacmi her geçen gün daha da artmaktadır. Örneğin 2021 yılında Özbekistan ile Türkmenistan arasındaki uluslararası yük taşımacılığı, demiryoluyla 1,7 milyon ton ve karayoluyla 0,3 milyon ton olarak gerçekleşmiş ve 2020 yılına göre, %18 artışla yaklaşık 2 milyon tonu bulmuştur.[7]

Taşkent ve Aşkabat, bölgesel işbirliğini güçlendirmek için yoğun bir çaba içerisindedir. Taraflar, büyük altyapı projelerinin uygulanmasının Afganistan’ın ekonomik entegrasyonunu gerçekleştirmesine yardım edeceğini düşünmektedir. Böylece söz konusu projelerin Orta Asya’da barış ve istikrarın korunmasında önemli bir etken olacağı düşünülmektedir. Bahsi geçen durum, iki Cumhurbaşkanı’nın Taşkent’teki görüşmesinde de ana gündem maddelerinden biri olmuştur. Liderler, Afganistan’ın sosyo-ekonomik bakımdan iyileşmesi için beraber çalışmaya devam etmeye hazır olduklarını bir kez daha teyit etmiştir. Enerji, ulaştırma ve iletişim projelerinin uygulanması, bu konuda önemli bir rol oynamaktadır. Örneğin Aşkabat, Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan (TAPI) Doğalgaz Boru Hattı’nın ve Türkmenistan-Afganistan-Pakistan (TAP) Enerji Nakil Hattı’nın inşasına yönelik projelere öncülük yapmakta ve demiryolu iletişiminin gelişimini teşvik etmektedir. Taşkent de ticari işbirliğini geliştirmenin yanı sıra Mezar-ı-Şerif-Kabil-Peşaver Demiryolu ve Surkhan-Puli-Khumri Enerji Hattı gibi büyük altyapı projelerini uygulamaktadır. Bir diğer ifadeyle, her iki başkent de Afganistan’la bağlarını geliştirmek, ortak altyapı projeleri uygulamak ve Afgan halkına kapsamlı insani yardım sağlamak için birtakım adımlar atmaktadır.

Sonuç olarak Özbekistan ve Türkmenistan liderlerinin ikili ve bölgesel düzeyde karşılıklı yarar sağlayan pratik işbirliğini güçlendirme arzusunda oldukları söylenebilir. Bu irade ise Orta Asya’daki sürdürülebilir kalkınmanın yol haritasını ortaya koymaktadır. Dolayısıyla iki ülke arasındaki karşılıklı saygı ve güven ekseninde gelişen ilişkiler, bölgesel işbirliği ve refah ortamına da hizmet etmektedir.

[1] “Узбекистан и Туркменистан расширяют всестороннее сотрудничество”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/ru/мир/узбекистан-и-туркменистан-расширяют-всестороннее-сотрудничество/2637122, (Erişim Tarihi: 16.07.2022).

[2] “Президенты Узбекистана и Туркменистана выразили удовлетворение результатами переговоров и отметили большой потенциал двустороннего сотрудничества”, CIS, https://e-cis.info/news/566/101869/, (Erişim Tarihi: 16.07.2022).

[3] “Infographics: Uzbekistan’s trade with Turkmenistan”, Review UZ, https://review.uz/en/post/infografika-torgovlya-uzbekistana-s-turkmenistanom, (Erişim Tarihi: 16.07.2022).

[4] “Узбекско-туркменское стратегическое партнёрство – яркий пример взаимовыгодного сотрудничества”, CIS, https://e-cis.info/news/568/90766/, (Erişim Tarihi: 16.07.2022).

[5] “Узбекистан и Туркменистан подписали два десятка документов”, Fergana, https://fergana.agency/news/123247/, (Erişim Tarihi: 16.07.2022).

[6] “Узбекистан и Туркменистан выстраивают мультимодальный транспортный коридор”, Yangi Uzbekistan, https://yuz.uz/ru/news/uzbekistan-i-turkmenistan-vstraivayut-multimodalny-transportny-koridor, (Erişim Tarihi: 16.07.2022).

[7] “Expert and Academic community discussed in Tashkent the prospects for the development of Uzbekistan and Turkmenistan relations”, News Central Asia, http://www.newscentralasia.net/2022/07/13/expert-and-academic-community-discussed-in-tashkent-the-prospects-for-the-development-of-uzbekistan-and-turkmenistan-relations/, (Erişim Tarihi: 16.07.2022).