Jina Mahsa Amini’nin ölümünden 1 yıl sonra İran değişti mi?

* Geçen yıl genç bir Kürt-İranlı kadının polis nezaretinde ölümü, İran’ın iktidar rejimine karşı ülke çapında protestolara yol açtı ve ardından devam eden ölümcül baskılar başladı. 

* Bir yıl sonra İranlı kadınlar meydan okumaya devam ediyor.

TÜHA / TÜRKUAZ İnternational News Agency

UHA Haber’in DW’ye dayandırdığı Gazeteci Shabnam von Hein’in haberine göre, Jina Mahsa Amini’nin 16 Eylül’deki ölümünün birinci yıldönümü öncesinde ailesi, Instagram’da Amini’nin mezarında yas tutmayı planladıklarını yazdı.

Açıklamada, Amini’nin akrabalarının da her acılı aile gibi sevgili kızları için dini ve geleneksel bir cenaze töreni düzenlemek istedikleri belirtildi.

Ancak geçen yıldan beri İranlı yetkililer Amini’nin ailesini yakından izliyor. Edinilen bilgiye göre, son günlerde ailenin Saqqez şehrindeki evinin etrafına silahlı kuvvetler konuşlandırıldı. 

İranlı yetkililer sadece Amini’nin ailesini izlemiyor. Ayrıca protestolarda öldürülen insanların defnedildiği birçok mezarlığı da gözetliyorlar.İranlı yetkililer protestoların patlak verebileceğini iddia ederek kalabalığı önlemek istiyor .

Kesin rakamları elde etmek zor ancak bağımsız insan hakları kuruluşlarına göre İran’daki polis güçleri, 16 Eylül 2022 ile Ocak 2023 sonu arasındaki protestolar sırasında 17’si çocuk en az 527 protestocuyu öldürdü. Gösteriler büyük baskı altında. 

İnsan hakları aktivisti Shiva Nazar Ahari, DW’ye şöyle konuştu: “Kurbanların aile üyelerinin bu kadar yaygın bir şekilde tutuklandığını ve gözaltına alındığını daha önce hiç görmemiştik.”

Ahari, İran İnsan Hakları Komitesi üyesidir. Geçtiğimiz yıllarda defalarca tutuklandı ve birkaç yıl hapis cezasına çarptırıldı. Ekim 2018’den beri Slovenya’da yaşıyor.

Ahari, “Şu ana kadar mağdurların 40’tan fazla yakını tutuklandı. Tutuklananların sayısı da her geçen gün artıyor” diyor.

“Siyasi ve sosyal aktivistler ya hapiste, sorgulanıyor ya da tehdit ediliyor. Bu yöntemler geçici olarak daha fazla protestoyu engelliyor olabilir.”

İran’ın onlarca yıldır en büyük protesto hareketi

Jina Mahsa Amini, geçen yıl İran’ın başkenti Tahran’a yaptığı bir gezi sırasında, başörtüsünü gerektiği gibi takmadığı iddiasıyla tutuklanarak polis karakoluna götürüldü. İran’da kadınların kamusal alanda başörtüsü takması kesinlikle zorunlu.

Birkaç saat sonra Amini polis nezaretinden cansız halde hastaneye götürüldü. Üç gün sonra, 16 Eylül’de resmen öldüğü açıklandı.

Kitlesel protesto hareketi, Amini’nin İran’ın batısındaki Kürt bölgesinde bulunan memleketi Saqqez’de cenaze töreniyle başladı ve hızla ülke geneline yayıldı.

Çoğunluğunu genç kadınların oluşturduğu katılımcılar, “Kadın, Yaşam, Özgürlük” sloganıyla başörtülerini çıkardı.

Bu yaygın mitingler, İslam Cumhuriyeti’nin 1979’daki kuruluşundan bu yana en büyük ve en uzun süredir devam eden protesto hareketine dönüştü. İktidardaki rejim, kitlesel baskı ve şiddetle karşılık verdi.

Başörtüsü sistematik baskının sembolü

İnsan hakları aktivisti Ahari, bu protestoların İran toplumundaki siyasi ve sosyal ilişkileri kalıcı olarak değiştirdiğine inanıyor.

En önemli değişikliklerden biri İranlı kadınların toplum içinde görünme konusunda özgür davranmasıyla ilgili.

Para cezası gibi daha katı cezai tedbirlerin uygulanması tehdidine rağmen pek çok kadın zorunlu başörtüsü takmayı reddediyor.

Başörtüsünü sistematik baskı ve aşağılamanın sembolü olarak görüyorlar ve artık onunla ilgili kurallara boyun eğmek istemiyorlar.

İslam Devrimi’nden bu yana kadın imajı devlet ideolojisinde önemli bir rol oynadı. Başörtüsü olmayan bir kadın, hoşgörülü Batılı yaşam tarzının sembolü olarak görülüyor ve muhafazakar güçler tarafından İslam kültürüne karşı kültürel bir saldırı olarak değerlendiriliyor.

Siyasi sistemin propagandasını yaptığı kadın imajı, sadece başörtüsü takan değil, aynı zamanda teslim olan ve kendisine boyun eğen kişidir.

İranlı kadınlara İran’da onlarca yıldır ayrımcılığa maruz kalıyor. Bu aynı zamanda Dünya Ekonomik Forum Vakfı’nın (WEF) 2022 Cinsiyet Eşitsizliği Raporu’nda da doğrulanıyor; İran 146 ülke arasında 143. sırada yer alıyor.

WEF iş dünyasında, eğitimde, sağlıkta ve politikada cinsiyet eşitliğini inceliyor. Özellikle kadınların siyasi katılımı da bu sıralamada önemli bir rol oynuyor.

İran’ın yöneticileri halkla savaşıyor

Şu anda Paris’te yaşayan uluslararası üne sahip İranlı heykeltıraş Barbad Golshiri, “Uzun vadede meyvelerini verecek ilerici bir hareketle karşı karşıyayız” dedi.

Çağdaş yazar Houshang Golshiri’nin oğlu olan heykeltıraş, İran kültür ve sanat ortamında iyi bağlantılara sahiptir.

Golshiri, DW’ye şunları söyledi: “‘Kadın, Yaşam, Özgürlük‘ hareketi toplumun en alt katmanından kültürel bir devrime yol açıyor. Despotların 1980’lerden bu yana toplumlarına yukarıdan empoze etmeye çalıştığı değerlere meydan okuyor.”

O dönemde İran İslam Devrimi sırasında ülkenin yöneticileri eğitim sistemini İslamlaştırmış, kadınları kamusal alanda başörtüsü takmaya zorlamış, bağımsız kültürel şahsiyetleri ve akademisyenleri sürgüne göndermiş veya tutuklamıştı. 1980’lerin sonlarında siyasi tutuklular toplu halde idam edildi.

Golshiri, “Siyasi sistem artık 1980’lerin yöntemlerini kullanarak toplumu sindirmek istiyor.” dedi. Son dönemde protestocuların kitlesel olarak hapsedilmesi, siyasi tutuklulara yönelik idam cezaları ve eleştirel akademisyenlerin eğitim kurumlarından ihraç edilmesi gibi yöntemlere değiniyor.

İran parlamentosu 22 Ağustos’ta İslami kıyafet kurallarına uymayanlara daha ağır cezalar getiren tartışmalı yasayı onayladı.

Bunlar arasında birden fazla ihlal nedeniyle 15 yıla kadar hapis cezası da yer alıyor. Başörtülü kadınların fotoğraflarının internette yayınlanması da cezalandırılıyor. Ayrıca kadınların ülkeyi terk etmesinin yasaklanması da planlanıyor. Yargı, başörtülü kadınların girişine izin veren süpermarket, restoran ve müzeleri kapatmakla tehdit etti.

Bunun tersine, dini kurallara uyan kadınların yasa kapsamında daha iyi korunması gerekiyor. Başörtülü kadınlara hakaret eden herkes 6 ay hapis cezasına çarptırılacak ve 74 kırbaç cezasına çarptırılacak. İran’ı yönetenler bu şekilde halkın arasını bozmaya çalışıyor.

İran’da laikleşme talepleri

Golshiri, bir yıl önce ortaya çıkan ve kökleri küresel kadın hakları hareketine kadar uzanan protesto hareketinin eski dogmalara meydan okuduğunu söyledi.

[Londra’daki gibi dünya çapındaki protestolar İran’daki kadın hareketiyle dayanışmayı gösteriyor Resim: Justin Ng/Avalon/picture Alliance/Fotoğraf çekimi]

Jina Mahsa Amini’nin ölümü yurtdışındaki İranlılar tarafından da hissedildi. Örneğin Ekim 2022’de Almanya’da sürgündeki İranlılar Berlin’de bir dayanışma mitingi düzenlediler.

Polisin tahminlerine göre protestoya yaklaşık 80.000 kişi katıldı. Tanınmanın bir işareti olarak, Şubat 2023’te Münih Güvenlik Konferansı’nda ilk kez hükümet temsilcileri yerine İranlı muhalif aktivistler podyumlarda temsil edildi.

New York Üniversitesi‘nden Orta Doğu uzmanı Arash Azizi, “İran içinde muhalefet oluşturmak, güvenlik güçlerinin baskısı nedeniyle çok zor. Pek çok kişi, sürgündeki İranlılar arasındaki büyük isimlerin ve şahsiyetlerin bir muhalefet oluşturacağını bekliyordu veya umuyordu.” dedi.

“Bazı kişilerin kısa süreliğine güçlerini birleştirdikten sonra tekrar kendi yollarına gitmeleri büyük bir hayal kırıklığı yarattı.”

Sürgündeki İranlılar arasında anlaşma çok zor görünüyor. Sonuçta kendileriyle meşguller. Bana göre İran’da değişimin belirleyici gücü, şu anda parmaklıklar ardında bulunan pek çok cesur insandadır. Bunu ancak onlar başarabilir.”

Gazeteci* Shabnam von Hein

Düzenleyen: John Silk

Bu makale Almancadan çevrilmiştir.